افترا چیست؟
افترا به معنای تهمت زدن و نسبت دادن دروغین یک عمل مجرمانه به شخص دیگر است. افترا عملی خلاف اخلاق بوده که سابقه جرم انگاری آن را می توان در مجمع القوانین حمورابی یافت. افترا آثار مخربی بر قربانی داشته که از جمله آن ها می توان 1)آسیب به حیثیت و آبروی فرد 2) آسیب روانی 3) تاثیرات حرفهای: افترا میتواند به شهرت حرفهای فرد آسیب برساند و منجر به از دست دادن شغل یا فرصتهای شغلی شود و 4) تاثیرات مالی: اگر افترا منجر به از دست دادن شغل یا مشتریان شود، میتواند خسارات مالی جدی به همراه داشته باشد.
در قانون مدنی، می توان افترا را به عنوان یکی از مصادیق تضییع حق و زیان به اعتبار شخصی و اجتماعی افراد در نظر گرفت آن چنان که به موجب ماده یک قانون مسئولیت مدنی «هرکس بدون مجوز قانونی عمدا یا در نتیجه بیاحتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمهای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود میباشد.» بنابراین از آن جایی که افترا به حیثیت و شهرت شخص لطمه میزند و میتواند موجب ضرر مادی یا معنوی باشد ماده یک قانون مسئولیت مدنی به شخص مورد افترا قرار گرفته، این حق را می دهد که از طریق دادگاه حقوقی درخواست جبران خسارت نماید.
لیکن در این مقاله هدف بررسی جنبه کیفری افترا می باشد که در ادامه به آن می پردازیم.
انواع افترا
1) افترای قولی موضوع ماده 697 قانون مجازات اسلامی
2) افترای عملی موضوع ماده 699 قانون مجازات اسلامی.
افترای قولی
افترای قولی آن می باشد که شخصی، رفتار مجرمانه ای را به دروغ از طریق گفتار، نطق در مجامع، سخنرانی ها، و درج در رسانه ها به دیگری نسبت دهد.
از این رو ماده 697 قانون مجازات اسلامی در تعیین حدود جرم افترا بیان میدارد، «هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله نوشته یا درج در روزنامه و جراید یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر، امری را صریحاً به کسی نسبت دهد یا آنها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب میشود و نتواند آن را ثابت نماید، در صورتی که موجب حد قذف نباشد، به یک ماه تا یک سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق یا یکی از آنها حسب مورد محکوم خواهد شد».
ارکان جرم افترای قولی
هر جرم و عنوان مجرمانه از یک یا چند جز رفتار فیزیکی تشکیل شده است که در علم حقوق به آن، عنصر مادی جرم می گویند. بزه افترا نیز به همین ترتیب می باشد. از این رو به صورت خلاصه زمانی می توان مدعی بود که جرم افترا واقع شده که عناصر زیر بر قرار باشد.
- توهین می تواند به هر وسیله ای محقق شود
نسبت دروغ دادن جرم به دیگری می تواند از طریق اوراق چاپی و خطی، تلفن، ایمیل، نقاشی و کاریکاتور، پیامک و یا هر وسیله دیگری واقع شود.
- در جرم افترا چه چیزی را باید به دیگری نسبت داد؟
مفتری(کسی که افترا می زند)، باید عمل مجرمانه ای را به دیگری نسبت دهد. از این رو اعمال خلاف شان و اخلاق چون دروغگویی، بداخلاقی و مانند آنها نمی تواند افترا محسوب گردد. از سویی دیگر اعمالی که موجب تعقیب انتظامی و اداری نیز می باشند از شمول افترا خارج می باشند. بنابراین انتساب رفتاری به دیگری در صورتی افترا محسوب می گردد که به موجب قوانین کیفری ایران، آن رفتار جرم باشد.
- انتساب جرم به دیگری باید چگونه باشد؟
سوال آن است نسبت و انتساب جرم به دیگری باید به چه نحو باشد؟ در جرم افترا، مرتکب باید امری را صریحا به دیگری نسبت دهد. مانند آن که به دیگری بگویند دزد هستی و یا اختلاس کرده ای. اما به کار بردن واژه های کلی مثل جنایت کار، بدکاره و مانند این ها چون کلی بوده و از طرفی امروزه دلالت بر توهین می باشد مشمول عنوان افترا قرار نمی گیرد.
- افترا زننده(مفتری)، نتواند دروغ و ادعای خود را ثابت کند
همان طور که اشاره گردید در افترا، جرمی به دیگری نسبت داده می شود حال اگر افترا زننده بتواند ادعای خود مبنی بر ارتکاب جرم توسط دیگری را ثابت نماید مفتری محسوب نمی گردد و مجازات نمی شود همچنان که اگر شخصی در عالم واقع مرتکب جرم شده لیکن افترا زننده نتواند ادعای خود را در خصوص مجرم بودن او ثابت کند به مجازات جرم افترا محکوم خواهد شد.
نکته: برای آن که افترا محقق گردد نیاز است که مرتکب بداند به دروغ به دیگری نسبت مجرمانه می دهد.
نکته: افترا چه به صورت شفاهی و چه به صورت کتبی قابل تحقق می باشد.
نکته: جرم افترا تنها از ناحیه اشخاص حقیقی(افراد) قابل تحقق بوده. از این رو چنان چه اشخاص حقوقی مانند دولت و شرکت ها جرمی را به افراد نسبت دهند افترا محقق نشده است.
افترای عملی
گاه به جای آن که با کلمات، جرمی به دیگری منتسب شود با گذاشتن آلات و ادوات جرم نزد وی، در مظان اتهام قرار می گیرد.
ماده 699 قانون مجازات اسلامی اشعار می دارد: «هر کس عالما عامدا، به قصد متهم نمودن دیگری آلات و ادوات جرم یا اشیایی را که یافت شدن آن در تصرف یک نفر موجب اتهام او میگردد بدون اطلاع آن شخص در منزل یا محل کسب یا جیب یا اشیایی که متعلق به او است بگذارد یا مخفی کند یا به نحوی متعلق به او قلمداد نماید و در اثر این عمل شخص مزبور تعقیب گردد، پس از صدور قرار منع تعقیب و یا اعلام برائت قطعی آن شخص، مرتکب به حبس از شش ماه تا سه سال و یا تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم میشود.»
ارکان جرم افترای عملی
به مانند افترای قولی، افترای عملی هم با مقداری تفاوت از چند جز رفتار فیزیکی تشکیل شده است که از قرار زیر می باشد.
- رفتار مفتری در افترای عملی به چه شکل می باشد؟
مرتکب باید وسایل و اشیایی که سبب اتهام دیگری می شوند به مانند آلت قتاله، مواد مخدر، مشروبات الکلی و موارد مشابه را در مکان هایی چون منزل، محل کار و خودروی دیگری قرار دهد تا وی تحت تعقیب قرار گیرد.
- قصد مرتکب در افترای عملی به چه صورت است؟
مرتکب باید به قصد متهم نمودن دیگری وسایل مجرمانه را در محل انتساب به شخص دیگر قرار دهد. در غیر اینصورت اگر به این قصد نباشد مجرم نبوده و مجازات نمی گردد.
سوالات
- اگر علیه شخصی شکایت شود و در نهایت منجر به نتیجه برای شاکی نگردد آیا می توان به اتهام افترا علیه شاکی شکایت نمود؟
خیر. همان طور که قبلا به آن اشاره گردید مفتری(افترا زننده) باید آگاه باشد که به دروغ جرمی را به دیگری نسبت داده است. لذا اگر این عمد ثابت نگردد، شاکی قابل تعقیب نمی باشد.
- تفاوت توهین و افترا؟
توهین عبارت است از به کار بردن گفتار و رفتاری که به منظور تحقیر و دشنام دیگری باشد. اما افترا به این معناست که شخصی انجام جرمی را به دیگری نسبت دهد اما نتواند ارتکاب آن جرم را اثبات نماید. در خصوص توهین، مطالعه فرمایید.
- افترا از طریق پیامک و پیام رسان ها و فضای مجازی قابل تحقق می باشد؟
پاسخ مثبت می باشد.
- آیا شرکت ها، نهادهای دولتی و در مجموع شخص حقوقی می تواند مرتکب جرم افترا شود؟
خیر. مگر نمانیده شخص حقوقی مانند مدیر عامل به نام یا در راستای منافع آن شخص حقوقی مرتکب جرم شده باشد.
- کسی که کارمند بخش خصوصی را به اختلاس متهم می کند آیا مرتکب جرم افترا شده است؟
خیر. چرا که در جرم افترا، عنوان مجرمانه بایستی به قربانی قابل انتساب باشد. در حالی که اختلاس تنها از سوی کارکنان دولت قابل ارتکاب است.
